Sự Ra Đời và Vị Thế Trong Hệ Thống Phân Cấp Xô Viết
Chiếc xe ZIM-12, hay còn được biết đến với tên gọi chính thức sau này là GAZ-12, không chỉ là một phương tiện di chuyển, mà còn là một biểu tượng rõ nét về hệ thống phân cấp xã hội và những nỗ lực kỹ thuật phi thường trong bối cảnh lịch sử Liên Xô thời hậu chiến. Sự ra đời của nó gắn liền với những định hướng phát triển kinh tế và xã hội được vạch ra tại Đại hội XIX Đảng Cộng sản Liên Xô. Các chỉ thị trong kế hoạch 5 năm lần thứ năm (1951-1955) nhấn mạnh sự cần thiết phải gia tăng sản lượng và nâng cao chất lượng xe hơi để đáp ứng “nhu cầu đa dạng của nền kinh tế quốc dân xã hội chủ nghĩa”.
Trong bối cảnh đó, Bộ Công nghiệp Ô tô đã nhanh chóng xác định một khoảng trống cần lấp đầy trong phân khúc xe du lịch hạng trung. Thời điểm đó, xe công vụ đóng vai trò chủ đạo, phục vụ các cấp bậc lãnh đạo và cán bộ nhà nước. Có một nhu cầu cấp thiết về một chiếc xe tiện nghi, đủ sang trọng để đứng giữa mẫu xe limousine cao cấp ZIS-110 và chiếc xe phổ thông “Pobeda”. Chiếc xe mới này được kỳ vọng sẽ phục vụ “cán bộ đảng viên cấp trung”.
Nhiệm vụ phát triển chiếc xe du lịch sáu chỗ ngồi này được giao cho Nhà máy Ô tô Gorky (GAZ) và chính thức khởi động vào tháng 4-5 năm 1948. Thách thức đặt ra là vô cùng lớn: thời hạn hoàn thành toàn bộ quá trình thiết kế và chuẩn bị sản xuất chỉ gói gọn trong 29 tháng – một khung thời gian được đánh giá là “hoàn toàn không thực tế”. Thậm chí, Thứ trưởng Bộ Công nghiệp Ô tô V. F. Garbuzov còn đề xuất GAZ nên đơn giản là sao chép một mẫu xe Buick của Mỹ để tiết kiệm thời gian.
Tuy nhiên, kỹ sư trưởng tài năng của nhà máy, Andrei Alexandrovich Lipgart, lại có một hướng đi khác biệt. Ông gợi ý áp dụng kinh nghiệm thành công từ thời chiến, khi nhà máy đã nhanh chóng phát triển chiếc xe jeep GAZ-64 bằng cách tận dụng tối đa các bộ phận và cụm lắp ráp sẵn có, chỉ tập trung thiết kế mới phần thân xe. Phương pháp này đã được chấp thuận cho dự án xe mới.
Mặc dù vậy, một rào cản kỹ thuật đáng kể đã xuất hiện: động cơ sáu xi-lanh thẳng hàng GAZ-11 (dung tích 3.48 l), được thiết kế từ năm 1937 và chủ yếu dùng cho xe tải GAZ-51, tỏ ra không thực sự phù hợp cho một chiếc xe du lịch lớn hơn 2 tấn. Ở cấu hình tiêu chuẩn, động cơ này chỉ đạt 70 mã lực, và ngay cả bản nâng cấp cũng chỉ 90-95 mã lực. Mức công suất này chưa đủ cho chiếc xe dự kiến. Điều này đòi hỏi một giải pháp đột phá để cải thiện tỷ lệ công suất trên trọng lượng.
Đối mặt với thời hạn gấp rút, việc phát triển một động cơ hoàn toàn mới là bất khả thi. Do đó, giải pháp thay thế là giảm khối lượng xe. A. A. Lipgart đã đưa ra một đề xuất táo bạo và chưa từng có tiền lệ trên thế giới đối với một chiếc xe có chiều dài cơ sở 3.2 mét: chế tạo xe với cấu trúc không khung, sử dụng thân xe chịu lực. Quyết định này đã giúp tiết kiệm được hơn 200 kg trọng lượng xe.
Tên gọi “ZIM” (viết tắt của “Zavod Imeni Molotova” – Nhà máy mang tên Molotov) được tạo ra đặc biệt cho dòng xe du lịch hạng sang mới này, theo cách tương tự như cách đặt tên ZIS (Zavod Imeni Stalina). Cái tên ZIM nhanh chóng trở nên phổ biến và quen thuộc với mọi người – “ai cũng biết ‘ZIM’ là gì”. Chữ viết tắt này được khắc trên nhiều chi tiết của xe. Tuy nhiên, sự thay đổi chính trị vào năm 1957, khi Molotov cùng một số quan chức khác thất thế, đã dẫn đến một làn sóng đổi tên trên khắp Liên Xô. Từ năm 1957, ZIM-12 chính thức được đổi tên thành GAZ-12, phù hợp với tên định danh của nhà máy. Các dòng chữ trên xe nhanh chóng được sửa từ ZIM thành GAZ. Mặc dù tên gọi chính thức đã thay đổi, trong ký ức của nhiều người, chiếc xe này vẫn mãi là ZIM.
Trong hệ thống phân cấp không thành văn của Liên Xô, việc sở hữu một chiếc xe công vụ là biểu tượng rõ ràng của địa vị. Mỗi chức vụ đều có “thương hiệu” xe riêng được quy định. Ví dụ, chủ tịch nông trường chỉ có thể dùng “Pobeda”, còn bí thư tỉnh ủy thì phải dùng ZIS-110 trở lên. Sự xuất hiện của ZIM-12 đã tạo nên một làn sóng trong giới nomenklatura, nhiều người mong muốn nhanh chóng được cấp chiếc xe mới này. Cuộc “chạy đua” sở hữu ZIM nóng bỏng đến mức tạp chí châm biếm “Krokodil” (do Trung ương Đảng giám sát) phải đăng bài phê phán những quan chức tìm mọi cách để có được chiếc xe này sớm nhất với tiêu đề “Dừng lại! Đèn đỏ!”.
Về mặt lý thuyết, ZIM-12 cũng được bán tự do tại các cửa hàng ô tô và công dân bình thường có thể mua để sử dụng cá nhân. Tuy nhiên, với mức giá “trên trời” là 40.000 rúp – cao hơn rất nhiều so với chiếc Moskvich-401 giá 9.000 rúp – việc sở hữu một chiếc ZIM mới là cực kỳ hiếm. Phần lớn ZIM thuộc sở hữu cá nhân là những chiếc xe được mua lại từ nhà nước với giá trị còn lại sau thời gian dài sử dụng, sau đó được sửa chữa và giữ gìn cẩn thận. Nhờ sự chăm sóc này, nhiều chiếc ZIM vẫn tồn tại đến ngày nay và trở thành món đồ cổ được săn lùng bởi các nhà sưu tập.
Vào ngày 15 tháng 2 năm 1950, ZIM-12 đã được trình diện trước I. V. Stalin tại Kremlin theo truyền thống. Ông bày tỏ sự hài lòng ngay lập tức và nhanh chóng phê duyệt cho sản xuất hàng loạt. Ngay sau đó, các kỹ sư của GAZ, đứng đầu là A. A. Lipgart và N. A. Yushmanov, đã được trao Giải thưởng Nhà nước Liên Xô năm 1950 cho công trình chế tạo ZIM. Lô xe ZIM-12 sản xuất công nghiệp đầu tiên đã hoàn thành đúng tiến độ vào ngày 13 tháng 10 năm 1950.
Sự ra đời của ZIM-12 trong một thời gian ngắn kỷ lục là minh chứng cho năng lực và quyết tâm của ngành công nghiệp ô tô Xô Viết. Tuy nhiên, tốc độ này không có nghĩa là chiếc xe thiếu đi những đột phá về kỹ thuật và thiết kế, điều sẽ được phân tích chi tiết trong bài viết tiếp theo.
Phần 2: Những Đột Phá Kỹ Thuật và Đặc Trưng Thiết Kế
